Schepen over de hele wereld rapporteren foutieve locaties. Ze lijken rondjes te varen rond Point Reyes in de buurt van San Francisco, terwijl ze zich in werkelijkheid duizenden kilometers verderop bevinden.

De locaties worden verzonden door het automatisch identificatiesysteem (AIS) dat elk schip bij zich heeft. Deze systemen zijn bij wet verplicht om de identiteit en de gps-locatie van een vaartuig door te geven. Analist Bjorn Bergman van de organisaties SkyTruth en Global Fishing Watch ontdekte de anomalieën in een database met AIS-gegevens.

Bergman kwam de kwestie op het spoor toen hij opmerkte dat satellieten in 2018 en 2019 AIS-locaties hadden opgevangen van buiten de gebieden die ze bekeken. Een satelliet boven West-Afrika pikte bijvoorbeeld een signaal op van een schip dat zich net buiten de kust van Californië zou bevinden. Tot de schepen met een foutieve locatie behoorden een schip met vee in de buurt van Libië, een vrachtschip in het Suezkanaal, een kleine boot nabij Chili en een Noorse sleepboot.

De meeste van deze incidenten duurden maar een paar uur. Een schip dat werklui naar olieplatformen bij de kust van Nigeria bracht, leek echter twee weken lang rond Point Reyes te cirkelen. Vervolgens voer het de Amerikaanse staat Utah binnen, waarbij het schip af en toe terugsprong naar een Nigeriaanse olieterminal. De meeste schepen leken rondjes te varen bij de Californische kust, maar er waren er ook die naar Madrid of Hongkong werden verplaatst.

Vermoelijk is hier sprake van spoofing, een techniek waarbij een zender die een gps-satelliet imiteert foutieve data verstuurt. De exacte bron en het motief van deze spoofing-actie zijn onduidelijk. Er is geen voor de hand liggende reden om net Point Reyes uit te kiezen. Wel is het een belangrijke locatie in de navigatiegeschiedenis. Het was namelijk een van de eerste plekken waar radiocontact tussen schepen en de wal mogelijk was.

Eén theorie stelt dat deze gevallen van spoofing een poging zijn om olieplatforms te beschermen tegen drones. Saudische oliefaciliteiten werden vorig jaar namelijk vernietigd tijdens een drone-aanval. Daarmee zijn echter niet alle incidenten te verklaren. ‘We hebben verschillende ideeën, maar niemand weet wat er echt gaande is’, zegt Bergman.

De afgelopen jaren zijn wel meer gevallen van spoofing gemeld. In 2017 rapporteerden twintig schepen in de Zwarte Zee een positie die 32 kilometer het land in lag, bij het Russische vliegveld Glendzjik. Dat zou erop kunnen wijzen dat er sprake is van Russische militaire spoofing. En afgelopen jaar identificeerde Bergman locaties in de buurt van de Chinese kust waar gps-apparaten, inclusief fitnesstrackers, elders in rondjes leken te bewegen.

Dana Goward, directeur van de Resilient Navigation and Timing Foundation in de VS, zegt echter dat de recente gevallen afwijken van de eerdere. Ze treffen namelijk niet alle schepen in een bepaald gebied.

‘Het is vrij duidelijk dat de eerdere incidenten werden uitgevoerd in opdracht van overheden of grote, door overheden gesteunde organisaties’, zegt Goward. Voor die acties was namelijk hardware nodig waar alleen krijgsmachten de beschikking over hebben. ‘Bij deze nieuwe gevallen ging het steeds om maar één schip. Dan heb je waarschijnlijk te maken met een apparaat met een laag vermogen en kort bereik.’

Volgens Goward wijst dat op kleine apparaten die zich mogelijk aan boord van de betreffende schepen bevonden. ‘Ik vermoed dat spoofing-apparatuur die eerst alleen in handen van overheden was de overstap heeft gemaakt naar de markt, en dat dat is waarom we deze gebeurtenissen zien.’

Robotica- en navigatie-expert Todd Humphreys van de Universiteit van Texas te Austin waarschuwt al langer voor de gevaren van gps-spoofing. In 2013 liet hij zien hoe een jacht van zijn koers af te brengen is. Hij is het ermee eens dat het erop lijkt dat de technologie weer een stap voorwaarts heeft gemaakt.

Zulke apparaten vormen een echte escalatie. Waar een stoorzender er simpelweg voor zorgt dat een gps-apparaat niet meer werkt, leidt spoofing tot een foutieve locatie. Daarmee kan een vissersschip bijvoorbeeld ongemerkt verboden wateren binnengaan. Ook kunnen smokkelaars het doen voorkomen dat ze een andere route varen. Eerder was daar diepgaande technische kennis voor nodig, zegt Humphreys.

Er zijn geen ongelukken bekend die te wijten zijn aan spoofing. Wel vertrouwen schepen op hun AIS om botsingen te voorkomen, dus er is zeker potentie voor scheepsrampen.